यत् भावो – तत् भवति।

Friday, November 28, 2025

Worship in Unity: The Yogi's Constant Abidance in the Divine (Bhagavad Gita 6.31)


श्रीमद्भगवद्गीता (Shrimad Bhagavad Gita)

षष्ठोऽध्यायः (Chapter 6) - आत्मसंयमयोगः (Atmasamyama Yoga)

श्लोकः ३१ (Shloka 31)


१. 🔸 संस्कृत श्लोक (Sanskrit Shloka)

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६.३१ ॥


२. 🔍 शब्द-प्रति-शब्द अर्थ (Word-by-word Meaning)

  • सर्वभूतस्थितम् (sarva-bhūta-sthitam)

    • हिन्दी ➝ सभी प्राणियों में स्थित

    • English ➝ Situated in all beings

  • यः (yaḥ)

    • हिन्दी ➝ जो

    • English ➝ Who

  • माम् (mām)

    • हिन्दी ➝ मुझको (मुझे)

    • English ➝ Me

  • भजति (bhajati)

    • हिन्दी ➝ भजता है, सेवा/उपासना करता है

    • English ➝ Worships, serves

  • एकत्वम् (ekatvam)

    • हिन्दी ➝ एकत्व (एक होने के भाव) में

    • English ➝ In oneness, in unity

  • आस्थितः (āsthitaḥ)

    • हिन्दी ➝ स्थित, आश्रित

    • English ➝ Established, residing

  • सर्वथा (sarvathā)

    • हिन्दी ➝ सब प्रकार से, हर तरह से

    • English ➝ In every way, however

  • वर्तमानः (vartamānaḥ)

    • हिन्दी ➝ वर्तमान रहता हुआ, व्यवहार करता हुआ

    • English ➝ Existing, remaining, acting

  • अपि (api)

    • हिन्दी ➝ भी

    • English ➝ Even, also

  • सः (saḥ)

    • हिन्दी ➝ वह

    • English ➝ That

  • योगी (yogī)

    • हिन्दी ➝ योगी

    • English ➝ Yogi

  • मयि (mayi)

    • हिन्दी ➝ मुझमें

    • English ➝ In Me

  • वर्तते (vartate)

    • हिन्दी ➝ रहता है, वर्तता है

    • English ➝ Abides, exists, remains


३. 📝 पूर्ण शाब्दिक अनुवाद (Full Literal Translation)

  • हिन्दी:

    जो एकत्व में स्थित होकर सभी प्राणियों में स्थित मुझे भजता है, वह योगी सब प्रकार से वर्तमान रहता हुआ भी (व्यवहार करता हुआ भी) मुझमें ही रहता है।

  • English:

    He who, being established in oneness, worships Me who is situated in all beings, that yogi, even while existing (acting) in every way, abides in Me.


४. 🔎 विस्तृत व्याख्या (Detailed Explanation)

हिन्दी:

यह श्लोक उस योगी की जीवन-दशा का वर्णन करता है जिसने पिछले श्लोकों में वर्णित अद्वैत दृष्टि (non-dual vision) प्राप्त कर ली है।

  • 'एकत्वम् आस्थितः': यह उस योगी की आधारभूत स्थिति है। वह 'एकत्व' (Oneness) में 'आस्थित' (भली-भाँति स्थित) है। इसका अर्थ है कि उसने भेद-भाव को त्यागकर इस सत्य को आत्मसात कर लिया है कि अस्तित्व एक ही है।

  • 'सर्वभूतस्थितं यो मां भजति': यह उसकी क्रिया है। वह किसकी पूजा करता है? वक्ता (ईश्वर) की। लेकिन किस रूप में? 'सर्वभूतस्थितम्' - जो सभी प्राणियों में स्थित है। यह 'भजति' (भजन/सेवा) किसी एक मूर्ति या स्थान तक सीमित नहीं है, बल्कि यह उस चेतना की आराधना है जो हर प्राणी में मौजूद है।

  • 'सर्वथा वर्तमानोऽपि': यह वाक्यांश अत्यंत महत्वपूर्ण है। 'सर्वथा' का अर्थ है "हर तरह से" और 'वर्तमानः' का अर्थ है "रहता हुआ" या "व्यवहार करता हुआ"। 'अपि' (भी) विरोधाभास या छूट को दर्शाता है। इसका व्याकरणिक अर्थ यह है कि उस योगी की बाहरी जीवन शैली या क्रियाकलाप चाहे जैसे भी हों (वह चाहे समाधि में बैठा हो या दुनिया के कार्य कर रहा हो), उसकी आंतरिक स्थिति नहीं बदलती।

  • 'स योगी मयि वर्तते': यह परिणाम है। ऐसा योगी, अपने बाहरी कर्मों की परवाह किए बिना, सदा 'मयि' (मुझमें, वक्ता में) ही 'वर्तते' (निवास करता है)।

संक्षेप में, जब कोई योगी 'एकत्व' में स्थित होकर हर प्राणी में ईश्वर को देखता और पूजता है, तो उसके कर्म या जीवन जीने का बाहरी तरीका उसे ईश्वर से अलग नहीं कर सकता। वह हर स्थिति में ईश्वर में ही रहता है।


English:

This shloka describes the living state of the yogi who has attained the non-dual vision described in the previous verses.

  • 'ekatvam āsthitaḥ': This is the foundational stance of the yogi. He is 'āsthitaḥ' (firmly established) in 'ekatvam' (oneness/unity). This implies he has transcended duality and is grounded in the reality that existence is one.

  • 'sarva-bhūta-sthitaṁ yo māṁ bhajati': This is his action. Who does he worship? The speaker (the Divine). But in what form? As 'sarva-bhūta-sthitam'—situated in all beings. This 'bhajati' (worship/service) is not limited to a single idol or location but is an adoration of the consciousness present in every entity.

  • 'sarvathā vartamāno'pi': This phrase is grammatically significant. 'Sarvathā' means "in every way" or "however," and 'vartamānaḥ' means "existing," "living," or "acting." 'Api' (even) suggests a concession. The grammatical implication is that regardless of how the yogi lives or acts externally (whether sitting in meditation or performing worldly duties), his internal state remains unaffected.

  • 'sa yogī mayi vartate': This is the result. Such a yogi, irrespective of his external actions, always 'vartate' (abides/remains) 'mayi' (in Me, the speaker).

In essence, when a yogi is established in unity and worships the Divine in every being, his external mode of life cannot separate him from the Divine. He abides in the Divine under all circumstances.

0 Comments:

Post a Comment

Featured post

Beyond Friend and Foe: The Yogi's Equal Vision (Bhagavad Gita 6.9)

श्रीमद्भगवद्गीता (Shrimad Bhagavad Gita) षष्ठोऽध्यायः (Chapter 6) - आत्मसंयमयोगः (Atmasamyama Yoga) श्लोकः ९ (Shloka 9)